Dzień Wszystkich Świętych ustanowił papież Jan XI, natomiast Dzień Zaduszny – opat benedyktynów w Cluny, późniejszy święty Odylon. Pomysł zrodził się ze zwyczaju odprawiania mszy za zmarłych zakonników w VII wieku. W 998 r. ustalono, że dzień Zaduszek będzie przypadał na 2 listopada. Jak zmieniały się zwyczaje?
Święto Zmarłych wcześniej
Zanim obrzęd czczenia zmarłych otrzymał nazwę, skupiał się na męczennikach, których zabijano za wiarę – ginęli w tragicznych okolicznościach. Nie zawsze pochówek zmarłych był możliwy. Nie oznaczało to jednak, że rezygnowano z ich upamiętniania. Święto Zmarłych obchodzono kilka razy w roku i było to zależne od kalendarza księżycowego. Daty często wyznaczano w oparciu o terminy świąt niechrześcijańskich i nadawano im rangę wspomnień określonych patronów lub męczenników.
Początki Święta Zmarłych
Dzień Wszystkich Świętych oraz Zaduszki, od początku, miały spore znaczenie w życiu ludu. Dawniej – noc z 1 na 2 listopada – budziła strach, ponieważ wierzono, że wtedy zmarli, których dusze nie zostały jeszcze zbawione, powracają do świata żywych. Z tego powodu unikano nawet kościoła. Tego dnia, w kaplicy miały odbywać się msze prowadzone przez zmarłych księży, a zakłócenie nabożeństw miało być niebezpieczne. Po mszy nadchodził czas na powrót duchów zmarłych do domów, w których mieszkały za życia. Po zmroku nie wychodzono z domów, a przed snem całe rodziny odmawiały wspólną modlitwę za zmarłych.
Wszystkich Świętych – dawne zwyczaje
Ze względu na to, że nie nikt nie chciał rozgniewać dusz, decydowano się na przestrzeganie pewnych zasad. Według przesądów, dusze zmarłych, których pragnienia nie zostały zaspokojone lub które nie zostały odpowiednio ugoszczone – mogły wyrządzać szkody, straszyć domowników, sprowadzać nieszczęście, a nawet przyczyniać się do przedwczesnej śmierci.
Do początku XX wieku na wsiach polskich tradycją było przygotowywanie potraw takich jak: kasza czy bób. Wypiekano również chleby. Na wschodzie, na stole lub ławie pozostawiano na noc kutię z miodem oraz wódkę, które przykrywano obrusem czy ręcznikiem. Zmarli, którzy odwiedzili domostwo, mogli się pożywić. Ponadto wieszano czysty ręcznik oraz stawiano obok mydło i wodę. Wieczorem pozostawiano uchylone drzwi, by ułatwić duszom zmarłych powrót do dawnego mieszkania. W taki sposób chciano okazać gościnność, życzliwość i pamięć. Istotne było też nawoływanie zmarłych po imieniu.
W XIX wieku, na niektórych wsiach, obecny był tzw. zwyczaj karmienia dusz. Polegał na pozostawianiu na grobach zmarłych jedzenia. Choć Kościół próbował zwalczyć pozostałości pogańskich wierzeń, gospodynie – w Dniu Zadusznym – przynosiły chleb dla żebraków, którzy zbierali się przy cmentarnej bramie. Dawniej, żebraków i tzw. przykościelnych dziadów uznawano za „ludzi świętych”, dlatego darzono ich szacunkiem i z chęcią goszczono w domach. Wierzono, że dusze zmarłych mogą materializować się w postaci właśnie takiego dziada. W podziękowaniu za poczęstunek, tzw. dziad, musiał pomodlić się za dusze zmarłych. Z czasem, zwyczaj ten zmienił się i o modlitwy (tzw. wypominki) proszono proboszcza, który przyjmował za taką usługę pieniądze.
Przed II wojną światową cmentarze były zamykane. Dopiero w XX wieku na cmentarz noszono gliniane znicze. Czasami wierni zapalali też świece za dusze zmarłych w kościołach. Zwyczaj dekorowania grobów jest stosunkowo nowy.
Zaduszki w Polsce: kiedy wprowadzono zwyczaj?
Tradycja związana z Zaduszkami (inne nazwy: „pusty wieczór”, „Dziady”) w Polsce rozpoczęła się w XII w. Pod koniec XV w. znano ją już w całym kraju. Obchody wiązały się z modlitwami za zmarłych i uczestnictwem w nabożeństwach. Ostatecznie, Kościół nadał temu świętu nazwę – Dzień Zaduszny.
Obchody Wszystkich Świętych i Dnia Zadusznego: dlaczego jesienią?
Wcześniej, czczono zmarłych nie tylko jesienią, ale także wiosną. Warto wspomnieć, że zwyczaj odwiedzania grobów zmarłych towarzyszył Wielkanocy czy Bożemu Narodzeniu. Dlaczego zdecydowano się na początek jesieni? Ma to związek z nastrojem, jaki towarzyszy tej porze, tzn. jest to czas, w którym opadają liście, a pogoda jest raczej pochmurna i deszczowa. Przygnębiająca aura skłania do refleksji nad życiem i wspomnień zmarłych, bliskich osób.
Zaskakujące, dawne zwyczaje na Wszystkich Świętych
Dawniej zwyczaje różniły się nieco od tych obecnych. Niektóre mogą zadziwiać. Jakie tradycje towarzyszyły Wszystkim Świętym? Oto kilka z nich:
- gdy pochówek był utrudniony ze względu na tragiczne okoliczności śmierci, pozostałe wnętrzności przekładano do naczyń, a ciało wypychano ziołami, by je przetransportować; szczątki były ważne do momentu pochówku;
- groby słowiańskie, szkieletowe – przez jakiś czas nie były do końca domykane albo zasypywane;
- 1 i 2 listopada po zmroku rezygnowano z: ubijania masła, maglowania, deptania kapusty, cięcia sieczki, przędzenia i tkania, wylewania pomyj i spluwania, by nie skaleczyć, nie rozgnieść i nie znieważyć odwiedzającej domostwo duszy;
- trzeba było pamiętać o ostrożnym siadaniu i dmuchaniu na miejsce spoczynku, by nie przygnieść duszy (często sprawdzało się też, czy krzesło nie jest zajęte przez duszę zmarłego, przesuwając ręką w powietrzu nad danym miejscem);
- ok. XVI – XVII wiek – palono ogień na cmentarzach przy grobach zmarłych (na ich mogiłach, na rozstajach dróg i obejściach); wg pogańskich wierzeń – płomień miał ogrzać zbłąkane dusze, a także wskazywać im drogę do dawnych domów; pełnił również rolę ochronną przed złymi mocami; chrust na ognisko zbierano przez cały rok, ten kto odwiedzał cmentarz, kładł obok grobu gałązkę, by dzięki temu utworzył się stos – spalano go w noc zaduszną; ognisko było także symbolem ponownego pojednania się z rodziną;
- rytuał pogrzebu – był momentem przejścia w inne miejsce; w początkach wczesnego średniowiecza – palono zmarłych na stosie z ich ulubionymi przedmiotami; następnie ze stosu zbierano wszystkie szczątki do naczynia, a naczynie chowano do grobu; później pojawił się tzw. obrządek szkieletowy, który trwał nawet do kilku dni, towarzyszyły mu tzw. płaczki – czuwały przy zmarłym, odmawiały modlitwy i wspierały rodzinę zmarłego; palono wtedy świece, a zmarły leżał na łóżku; ceremonię kończyło złożenie ciała do grobu – wtedy rodzina była w żałobie; nie przebywano długo na cmentarzu (na niektórych wsiach zwyczaj przetrzymywania ciała zmarłego w domu przez 3 dni, modlitwa i czuwanie – są obecne do dziś);
- noszenie karteczek z prośbami na groby bliskich;
- zbieranie, spalanie i rozsypywanie na ziemię zebranych z grobów kwiatów (wcześniej nie wyrzucano ich do śmieci).
Wszystkich Świętych obecnie: jakie zwyczaje?
Część obrzędów Wszystkich Świętych i Zaduszek praktykujemy aż do dzisiaj. Nadal są to dni ku pamięci zmarłych bliskich. Tradycja nakazuje odwiedzanie grobów, które uprzednio powinno się odpowiednio przygotować. Obecna jest również tradycja związana z ogniem, tzn. zapala się znicze. Zamiast jedzenia czy patyków na grobach składa się kwiaty w postaci wiązanek. Grono chrześcijan spędza je także na wspólnej modlitwie w intencji zmarłych oraz na mszach kościelnych w tej samej intencji.
oprac. Patrycja Lisowska
Źródło: muzeum-radom.pl, polskifr.fr
fot. envato elements
